تاریخچه تهران

نام تهران در حدود اواخر سده دوم بیش از میلاد، برای اولین بار در یمی از نوشته های تیودیس یونانی آمده است. ابو اسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی به نام ابو عبدالله محبدابن حامد تهرانی رازی نام برد که اهل تهران بوده و در سال ۲۶۱ه.ق چشم از جهان فرو می بندد و لذا این کتاب قدیمی ترین سندی است که به موجودیت تهران قبل از سده سوم هجری قمری اشاره می کند.

ابن حوقل در سال ۳۳۱هجری قمری تهران را شهری سرسبز و دارای باغهای فراوان ذکر می کند که میوه های فراوانی داشته و ساکنان آن بیشتر در زیر زمین زندکی می کردند.

استخری در سال ۳۴۰هجری قمری در مورد تهران به تفضیل در کتاب خود المسالک الممالک ذکر کرده است. ابن بلخی نیز در فارسنامه حدود سالهای ۵۰۰هجری قمری از آثار تهران سخن به میان آورده است.

یاقوت حموی در کتاب خود المعجم البلدان به سال ۶۲۰هجری قمری تهران را قریه ای از قرا ری می داند که اکثر آن زیر زمین ساخته شده و شامل دوازده محله است و اطراف آن باغهای زیادی است که به هم راه دارند.

ذکریای قزوینی در کتاب آثارالبلاد ۶۷۴هجری قمری که تقریبا ۷۰ سال بعد از یاقوت حموی نوشته شده درباره تهران چنین مینویسد: تهران شهری است زیرزمینی مانند لانه مورچه که اهالی آن به محض حمله دشمن در زیرزمینها مخفی می شدند.

حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب خود به سال ۷۴۰ هجری قمری تهران را اینطور تشریح می کند: تهران یکی از ییلاقات ری بوده و آب و هوایی گوارا و سالم دارد و دارای باغهای میوه فراوانی است و جمعیت زیادی هم داشته است.

رونق تهران بس از حمله مغول به سبب مهاجرت اهالی ری به تهران بیشتر شد.بعدها بای جهانگردان نیز به این قسمت رسید و احتمالا اولین جهانگردی که به تهران سفر کرد روی کونثالث دکلاویخو نماینده هانری سوم پادشاه اسپانیا در دربار امیرتیمور بود که در سال ۸۰۶هجری قمری به تهران آمد.

وی درسفرنامه خود از باغها و میوه های فراوان ، آب زیاد و آب و هوای ناسالم تهران نوشته است. شهرت تهران با روی کار آمدن سلسله صفویه بیشتر شد و رونق آن با به قدرت رسیدن شاه طهماسب آغاز کردید.

به دلیل وجود آب فراروان و باغهای زیاد و شکارکاههای متنوع شاه طهماسب به تهران علاقه ای وافر نشان می داد و اقامتهای طولانی در ان داشته است و حتی در سال ۹۶۱هجری قمری دستور دادحصاری دور شهر بنا کنند که ۴ دروازه و ۱۱۴برج داشت برابر با سوره های قرآن و طول آن حدود ۶۰۰۰قدم بود.

شاه عباس صفوی نیز به بیروی از شاه طهماسب تا مدتها به آبادی تهران برداخت و حتی باغی به نام چهارباغ احداث کرده و در ان عمارتی برای اقامت موقتی خاندان سلطنت بناکرد.

سرتوماس هربرت در سال ۱۳۰۸هجری قمری

تهران در میان جلگه قرار کرفته است و دارای ۳۰۰۰خانه و چند بازار است که از آجر ساخته شده اند و بازارهای آن بطوری بناشده که فاقد سقف می باشند. و چشمه ها و تاکستانها، باغها و جویبارهای زیبایی دارد. شاه سلیمان صفوی نیز تا اندازه ای در آبادی تهران سهم داشته و نخستین کا  بدستور او بنا شد.

در دوره حمله افاغنه تهران سقوط کرد و به دست انان افتاد و به دستور اشرف افغان تمامی باغها و تاکستانها تبدیل به ویرانه شد با ظهور نادرشاه و شکست اشرف افغان در دامغان ۱۱۴۱هجری قمری آنها بزرکان تهران را کشته و راهی اصفهان شدند و اشرف افغان نیز از ورامین رانده شد. در زمان نادرشاه افشار تهران جانی تازه گرفت.

وی رهبران بزرک شیعه راجمع کرد و از آنان خواستار رفع اختلاف شیعه و سنی و اتحاد اسلام شد. در سال ۱۱۵۴هجری قمری شهر را به فرزندش رضا قلی میرزا سپرده که به علت عدم کفایت توسط خود نادرشاه کورشد. با انقراض خاندان افشاریه تهران به دست سلسله قاجاریه که رقیب کریمخان زند بودند افتاد.

در جنکی که بین خاندان قاجار و خاندان زند محمد حسن خان برپا شد خان قاجار شکست خورده و کریم خان چون تهران را جایی مناسب برای خود یافته بود عزیمت کرد و دستور بنای عمارت ایوانی و حرمخانه را داد و کویی قصد اشت تهران را بایتخت قرار دهد. ولی با کشته شدن محمد حسن خان قاجار و اسارت پسرش آغا محمدخان آسایش خیال پیدا کرده و راهی شیراز شد.

پس از مرگ کریمخان زند آغامحمدخان فرصت را مغتنم شمرده و از شیراز فرار کرده و با تنی چند از بستکان خود راهی تهران شد و با همت ایل قاجار و همراهان خود موفق به تصرف تهران شد و در روز یکشنبه ۱۱جمادی الثانی سال ۱۲۰۰ هجری قمری که مصادف با نوروز بود جلوس کرد و از آن تاریخ دارالخلافه خوانده شد و به عنوان بایتخت قاجاریه انتخاب کردید و به ساختن عمارت تخت مرمر که تنها یادگار آن عهد است اکتفا کرد.

ولی در زمان فتحعلیشاه ساختمانهای تازه ای احداث شد که از آن جمله می توان مسجد امام خمینی مسجدشاه، مسجد سیدعزیزالله ،درسه مروی، قصر قاجار، نگارستان و لاله زار نام برد. در آن زمان طبق گفته ژنرال گاردان فرانسوی تهران حدود ۵۰۰۰۰ نفر جمعیت داشت سال ۱۲۲۲هجری قمری در زمان به سلطنت رسیدن محمد شاه قاجار رونق و رشد ادامه یافت.

باغ داودیه، مسجد جمعه وبازار بین الحرمین در زمان سلطنت وی احداث شد. در همین دوره به دستور میرزاآقاسی دو محله به نامهای عباس آباد و محمدیه به محله ها اضافه شد. علاوه بر اینمهاجرت اهالی قفقاز که به علت جنک روس و ایران صورت کرفت هم در رونق و رشد موثر بوده است، چرا که اکثرا در تهران سکونت گزیدند.

در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به همت میرزا تقی خان امیرکبیر بناهای زیادی احداث شد. از جمله آنها می توان از مدرسه دارالفنون، بازار امیر، بازار کفاشها و سرای امیر نام برد. جمعیت تهران نیزدر این زمان بسیار زیاد شده و به ۱۵۰هزار نفر رسیده بود.

لذا میرزا یوسف مستوفی الممالک صدر اعظم و میرزا عیسی مامور شدند تا محدوده جدید شهر را تعیین کنند و از انجایی که این مهم نیازمند نقشه بود در سال ۱۲۷۵هجری قمری کروهی به سربرستی علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه و با همکاری موسیو کرشیش سرتیب و معلم توپخانه و دستیاری چند نفر از شاگردان مدرسه دارالفنون برای اولین بار نقشه برداری کردند.

در سال ۱۲۸۴ هجری قمری با همکاری مهندس بوهلر فرانسوی و جمعی از مهندسان و معماران نقشه جدیدی تهیه کرده و اراضی وسیعی را داخل محدوده شهر وارد کردند و شهر را باخندقها و باروهای جدید به شکل هشت ضلعی محدود ساختند.

ارتباط شهر نیز با خارج از طریق ۱۲ دروازه به نامهای: شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان تبه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، کمرک، حضرت عبدالعظیم، غار و خانی آباد امکان پذیر بود.

بر اساس همین عملیات محیط شهر را ۱۹۲۰۰ متر محاسبه کردند و جمعیت تهران راهم ۲۵۰ هزار نفر سرشماری کردند. این هییت برای تهیه نقشه حدود ۴ سال وقت صرف کردند و بالاخره در سال ۱۳۰۹ هجری قمری نقشه جدید به بای جاب رسید که در مقایسه با نقشه موسیو کرشیش از دقت بالایی برخوردار بود.

از دیکر بناهای مهم دوره سلطنت ناصرالدین شاه می توان باغ کلستان، باغ و قصر سلطنت آباد، مدرسه و مسجد شهید مطهری سبهسالار، باغ فردوس، میدان امین السلطان ، شمس العماره را نام برد.

در این دوره جند محله نیز با نامهای سنکلج، خانی آباد، قنات آباد، باچنار، کود زنبورکخانه و بازار بزرک به محله های تهران اضافه شد. اینها مربوط به تحولاتی بود که تا قبل از سال ۱۳۰۰هجری شمسی بوقوع بیوست ولی تحول اساسی و نوین سازی تهران از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به بعد انجام شد.

تحولات بعد از ۱۳۰۰هجری شمسی

در دوره اول سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰: تقریبا تمامی خندقها و دروازه ها از میان رفت و کوچه ها و معابر قدیمی اصلاح شد و چهره شهر شکل منظم هندسی به خود گرفت جمعیت تهران هم در این سده افزایش چشمگیری بیدا کرد به نحوی که طی دو سرشماری در سالهای ۱۳۱۰و۱۳۱۹ هجری شمسی از ۳۰۰ هزار نفر سرشماری اول به۵۴۰ هزار نفر سرشماری دوم رسید.

دوره دوم سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲: این دوره مصادف با بروز جنک جهانی دوم بود لذا تغییرات زیادی انجام نشد و تنها شهر از اطراف اندکی توسعه یافت جمعیت تهران در این دوره مطابق آمار رسمی سال ۱۳۲۵ حدود ۸۸۰ هزار نفر بود.

دوره سوم سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ه.ش در این دوره به علت احداث بزرگراهها، خیابانها و بلوارها، شهرکهای جدید، ساختمانهای بزرگ، رشد چشمگیری داشته و از هر سو کسترش بیدا کرده بود به نحوی که یکی از شهرهای بزرگ قاره آسیا محسوب می شد. جمعیت ان نیز به سرعت افزایش پیدا کرده بود و از یک میلون و هشتصد هزار نفر ۱۳۳۵ به چهارمیلیون و پانصدو سی هزار نفر در سال ۱۳۵۵ طی ۲۰ سال رسید.

دوره چهارم از سال ۱۳۵۷ تا کنون: در این دوره که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی و سالهای بعد از آن است رشد چشمکیری داشته و از هر سو گسترده شده است. علت این امر را می توان بروز جنگ تحمیلی عراق بر ایران و پدیده مهاجرت، اختصاص باره ای از اراضی به تعاونیها برای خانه سازی و بالاخره ایجاد خانه های ارزان قیمت دانست. بر اساس آمار سال ۱۳۷۱ جمعیت تهران بالغ بر ۶۶۲۰۴۶۱ نفر می باشد و اکنون از مرز ۸۵۰۰۰۰۰ نفر کذشته است

با توجه به اینکه تهران مساحتی حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مربع دارد، لذا تراکم جمعیت آن به حدود ۵۵۱۸ نفر در کیلومتر مربع یا۱۸÷ ۵۵ نفر در هکتار می رسد که نشانگر یکی از متراکم ترین شهرهای جهان است.

تهران کنونی از طریق دو فرودکاه بین المللی مهر آباد و فرودگاه امام خمینی(ره) با خارج از کشور ارتباط دارد. در این رابطه باید خاطر نشان ساخت که تعداد خطوط هوایی که به نقاط مختلف دنیا مرتبط می کند در چند سال اخیر افزایش پیدا کرده است، محور ارتباطی دیکر راه آهن می باشد.

که از نظر حجم مسافر درصد بالایی را به خود اختصاص می دهد. خطوط سراسری تهران اروبا نیز از مبدا تهران فعالیت گسترده ای دارد. علاوه بر آن مترو هم در دست احداث است که دو مسیر آن خط روگذر بوده خط سریع السیر تهران-کرج و خط سریع السیر تهران -بهشت زهرا و بقیه زیر کذر است و شامل ۴ خط عمده شمالی -جنوبی و شرقی – غربی می باشد. علاوه بر خطوط هوایی و راه آهن، راههای آسفالته بخصوص اتوبانها و بزرکراهها از اهمیت ویزه ای در ارتباط با سایر نقاط برخوردار است.

امروزه دارای بزرگراهها و اتوبانهای متعددی می باشد که ارتباط قسمتهای مختلف را باهم و نیز حاشیه و اطراف آن امکانپذیر می سازد. یکی دیگر از طرحهای اجرایی جهت سرعت بخشیدن به حمل و نقل مسافر ایجاد خطوط اتوبوس برقی است که در حال خاضر دو خط آن فعال میباشد.

میدان امام حسین، سه راه تهرانبارس، میدان امام حسین- میدان خراسان طرح خط ویژه هم گام موثری در حمل و نقل مسافر در محدوده مرکزی شهر می باشد.

طرح جامع دیگری در کاهش بار ترافیک اجرای طرح ترافیک می باشد. این طرح از ۱۳۵۸ به اجرا درآمد و امروزه با تغییراتی در حدو مرز آن از ساعت ۳۰:۶ صبح لغایت ۵ بعد از ظهر قابل اجراست.

برپایی نمایشگاههای بین المللی و داخلی با موضوع های مختلف علمی، فرهنگی، هنری و تجاری خود به اهمیت تهران به عنوان یک مرکز ثقل می افزاید و همه ساله شاهد شکوفایی و رشد بیشتر این نمایشکاهها از نظر کمی و کیفی هستیم.

تهران دارای گردشکاهها و تفرجگاههای بسیار است که برای گذراندن اوقات فراقت اقشار مختلف مناسب بوده و توانایی جذب عده زیادی را هم دارد از جمله این مراکز: شمشمک، دیزین، آبعلی، توچال ،دربند، درکه، کولکچال ،گلابدره، پارک ارم،شهر بازی، مینی سیتی، سد کرج و سد لتیان را می توان نام برد که بخصوص در روزهای اخر هفته بذیرای عده زیادی از مردم می باشند.

علاوه بر اینها پارکها و پارکهای جنگلی نیز در بر کردن اوقات فراقت شهروندان نقش ویژه ای دارد و تهران از این نظر شهر غنی بوده و دارای پارک جنگلی سرخه حصار، پارک جنگلی غزال، پارک جنگلی تلو، پارک جنگلی لویزان، پارک جنگلی قوچک، بارک جنکلی لتیان، بارک جنکلی چیتگر، پارک جنگلی خرگوش دره را نام برد.

وجود تالارها و فرهنگسراها نیز گام بزرگی در اشاعه فرهنک و هنر بوده و در گسترش آن نیز بسیار کوشش شده است. و در این مبحث می توان فرهنگسرای بهمن که در سال ۱۳۷۰ شروع به کار کرد و همچنین مجموعه فرهنگی گلستان که در سال ۱۳۷۷ شروع به کار کرد نام برد.

موزه های متعدد و مختلفی هم اکنون در تهران فعالیت دارند بخصوص چند سال اخیر چند موزه مهم و دیدنی کشایش یافته که موزه باغ فردوس از آن جمله می باشند.