طراحی فرش
در هنر و صنعت فرشبافی نقشه یک بخش مهم و به تعبیری اساسیترین بخش کار به شمار می رود در کنار مسائل و عوامل مهمی که تشکیل دهنده اعتبار و ارزش فرش به حساب میآید اصالت و هویت ملی یک یفرش از روی نقشه آن شناخته میشود.
به طور کلی هر قوم یا ملیتی دارای فرهنگ خاص خود هستند که با مطالعه بررسی و پرداختن به آن میتوان آن قوم را از اقوام دیگر تمیز داد نقشه فرش نیز مانند یک کتاب فرهنگ یک قوم را به سادگی و زیبایی هرچه تمامتر برای ما بیان کرده و روشن میسازد هرگاه دریابیم که ریشه این نقوش نشات گرفته در کجا و در چه تاریخی است در واقع به ریشه عمق این نقوش و عجین بودن آن با فرهنگ آن قوم میپردازیم.
حال با توجه به گستردگی و ریشهدار بودن هنر فرش بافی این سئوال را مطرح میکنیم که کدام قوم یا ملتی و در چه زمان و تاریخی توانسته است اولین نقش را روی قالی پیاده کند.
پاسخ دادن به این سوال بسیار مشکل و یا شاید غیر ممکن باشد زیرا هیچ سند دقیق و روشنی در مورد اینکه اولین قالی در چه زمانی و در چه مکانی بافته شده است در دسترس بشر نیست. مسلما به وجود آمدن فرش به شکل امروزی نیاز به یک سیر تکاملی بلند مدت دارد زیرا نمیتوان قبول کرد که انسان به یک باره به این تکنیک رسیده باشد که بتواند آثار ارزشمندی را خلق نماید بنابراین باید در این خصوص به بافتههایی که از نظر تکنیکی ضعیفتر هستند توجه کرده و آنها را مورد ملاحظه قرار بدهیم.
شاید اولین زیر انداز بافت دست بشر را بتوان نمد دست به در هم بردن الیاف و درگیر کردن آنها با هم بافت اطلاق میشود و ابتداییترین شکل آن را میتوان (بافت) نمد دانست زیرا نمدازدرهم فروتن پشمها به وسیله فشار به وجود میآید همچنی با توجه به قرائن و شواهد موجود و آثار بر جای مانده از زندگی انسانها و تمدنهای قدیمی ابتداییترین نوع بافت به شکل امروزی را میتوان پارچه گلیم دانست.
با تحول تکنیکی که این دست بافتهها در طول تاریخ داشتهاند فرش پرزدار متجلی میشود فرش پرزدار نیز سیر تحول و تکاملی خاص را در طول تاریخ گذرانده تا به شکل امروزی در آمده است نقش فرش نیز به عنوان یک بخش اساسی و جدانشدنی از فرش سیر تحول و تکامل طولانی را پشت سرگذاشته است همچنان که نمیتوان تاریخ دقیقی برای بافت اولین فرش تعیین کرد زمان مشخصی را نیز برای اولین نقش قالی نمیتوان یافت اما در مورد نقش فرش میتوان با استناد به سابقه هنر نقاشی و بررسیها و تحقیقات انجام گرفته توسط دانشمندان مختلف حدسهایی زد.
اینکه چه طرحی روی فرش پیاده میشود این موضوع نشات گرفته از ذهن طراح و یا بافنده طرح است نقاشی به عنوان یکی از اولین هنرهای طریقه انسان به شمار میرود.
و تاریخ آن به زمانهای قبل از تاریخ (مدون) میرسد انسان با رسم نقشهای مختلف عقاید و نظرات خود را به وسیله آن بیان میکرده و بدین ترتیب به تدریج در یک قوم ، یک سری نقوش به عنوان سمبل فرهنگی – هنری اهمیت پیدا کرده و به مرور زمان توسط هنرمندان رشتههای مختلف مورد توجه قرار میگرفته از جمله آنها میتوان این موضوع را بیان کرد که هنرمندان بافنده نیز از این امر پیروی کرده و این نقشها را بر روی دست بافتههای گوناگون منتقل میکردند.
از آن جا که این نقوش در نزد اقوام مختلف دارای ویژگی خاص فرهنگی آن قوم بوده است از این رو میتوان با پرداختن به این ویژگیها هنر و اندیشه هنری یک قوم را از هنر قوم دیگر تمیز و تشخیص داد.
هنر قالیبافی به عنوان هنری تکامل یافته و پیشرفته متاثر از هنرهای همچون گچبری سفال گری ، فلزکاری و حجاری است . میدانیم که هنرمندان این رشتههای هنری از زمانهای گذشته با نقش کردن نشانهها و هنر فرهنگی قوم خویش بر روی اثار خود اسناد تاریخی با ارزشی را برای آینده باقی گذاشتهاند هنرمندان قالیباف نیز تحت تأثیر همین نقوش و با الهامگیری از آنها قالیها خود را آذین میبخشیدند.
هرچند فنا پذیر بودن قالی به خاطر جنس مواد مصرفی آن که دارای دوام کمتری نسبت به مواد به کار رفته در آثار هنرهای مذکور در بالا باعث شده تا بتوانیم به اولین قالیهای تولید شده دست بیابیم ولی میتوانیم از روی اثار دیگر هنری یاد شده نقوش رایج در آن زمان را مورد بررسی قرار دهیم. حال این سوال ممکن است برای ما پیش بیاید که چه عامل یا عوامی باعث شده تا نقشهها در نزد اقوام مختلف با هم تفاوت داشته باشند.
برای پاسخ به این سوال باید بگوییم که ذهن خلاق یک هنرمند خواه ناخواه تحت تأثیر محیط فرهنگی قوم خویش قرار گیرد و در واقع هنرمند احساس را تحت تأثیر این عوامل بروز میدهد. محیط زندگی چه از لحاظ آب و هوا شرایط اقلیمی و … و فرهنگ به عنوان مجموعهای از آداب و رسوم مذهب باورها خرافات افسانهو …
سیر تحول طراحی فرش
تکنیک طراحی فرش نیز همچون خود فرش تحولات گوناگونی را پشت سرگذاشته است ابتداییترین نوع آن را میتوان در بافت ذهنی یک قالیباف دانست. هنرمند قالیباف با در نظر گرفتن طرح و یا طرحهایی در ذهن خود و تلفیق آن ، نقشی را در نظر گرفته و آن را روی فرش پیاده میکند.
روش پیشرفتهتر این امر را باید استفاده از نقشههای نقطه چین قالی دانست که توسط طراح تهیه شده و سپس به وسیله قالیباف بر روی قالی پیاده میشود و در پیشرفتهترین حالت یک بافنده ماهر میتواند با شطرنجی کردن یک عکس یا نقاشی بدون نقطه چین ،یک فرش را ببافد و یک اثر هنری به وجود آورد.
۱- روش ذهنی بافی
در این تکنیک بافنده یک یا چند طرح قالی را به خاطر میسپارد و آنها را روی قالی پیاده میکند از آنجا که در این روش بافنده از ذهن خلاق خود کمک میگیرد در نتیجه آثار باقی مانده از خود را به عنوان میراث خود و پیشینیان خود برای فرزندانش به ارث میگذارد و بدین ترتیب است که نقوش از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود.
از این رو میتوان گفت که این نقوش از اصالت و قداست خاصی نزد قوم بافنده قالی برخوردار است. با پرداختن این نقوش و دقت و بررسی آنها در مییابیم که نقوش بیشتر به صورت انتزاعی و ساده شده است و اکثرا به صورت هندسی بافته میشوند.
هرچند این روش در سالیان گذشته بیشتر مرسوم بوده اما امروزه نیز از این روش در نقاط مختلف استفاده میشود در ایران اقوام زیادی به این امر میپردازند که عبارتند از عشایر فارس، اقوام ترکمن، عشایر سیستان و بلوچستان مردم کردستان آذربایجان ، روستاهای اصفهان و یزد، کرمان ، کلاردشت (مازندران)
۲- روش استفاده از نقشههای شطرنجی
در این روش نقشههای آماده که با استفاده از کاغذهای شطرنجی طراحی و به صورت نقطهچین در آمده و رنگآمیزی شدهاند به کار برده میشوند.
در این روش طراحی قالی استقلال کامل داشته و بخش مجزا و مستقلی برای او در این صنعت در نظر گرفته شده است و در این فصل بیشتر روی این روش بحث خواهد شد و علت این امر آن است که برای به دست آمدن یک فرش مطلوب استفاده از نقشه مناسب بسیارحائز اهمیت است
معایب استفاده از روش ذهنی بافی
روش ذهنی بافت معایبی به شرح زیر دارد که ما را وادار میکند تا روش آموزشی را به سمت طراحی نقشه به صورت شطرنجی سوق دهیم.
در این روش با گذشت زمان طرحها سادهتر شده و به تدریج اصالت خود را از دست میدهند زیرا امکان آن وجود دارد که بافنده هرچه بیشتر به فکر تولید بالاتر بیافتد و در نتیجه طرحها خلاصهتر و ناقصتر شوند.
در این روش امکان بروز اشتباه بسیار بیشتر از روش نقشهخوانی است. به جهت استفاده بافنده از ذهن خود، در این روش ، استاندارد کمتر میتواند رعایت شود. میزان کوبیدگی و کشیدگی کمتر قابل کنترل است.
در این روش امکان استفاده از طرحهای جدید و متنوع کمتر وجود دارد در صورت فراهم شدن شرایط آن ، بسیار دشوار است در این روش بافنده فقط یک یا دو نقشه را میتواند ذهنی ببافد.
تعداد رنگهای مورد استفاده در روش ذهنی بافی بسیار کمتر و محدودتر از روش نقشهخوانی است. تمام معایب ذکر شده در بالا در روش نقشهخوانی ، به نوعی حل شده و با تقسیم کار بین طراح و بافنده کیفیت قالی بالا میرود.
انواع نقشه قالی
نقشه قالی به چهار دسته تقسیم میشود.
نقشههای نقطه چین شده
نقشههایی که بخشی از آن نقطه چین شده و بخشی دیگر از آن بدون نقطه است.
نقشههایی که بدون نقطه چین میباشند.
استفاده از عکس یا نقاشی بدون استفاده از نقطهچین
۱- نقشههای نقطهچین شده
در این روش طرح پس از پیاده شدن بر روی کاغذ شطرنجی توسط طراح یا فرد دیگری که ممکن است شغلش محنصرا نقطه زدن باشد نقطه میخورد و سپس رنگهای زمینه گل و برگها توسط فرد دیگری روی آن پیاده میشود همچنین ممکن است عکس روش گفته شده عمل شود یعنی ابتدا گل و برگها را رنگ آمیزی کنند و سپس محدوده آن را نقطه چین نمایند.
عمل نقطه چین کردن به بافنده کمک میکند تا دقیقا محل قرار گرفتن یک رنگ را روی چله تشخیص بدهد با استفاده از این روش دقت عمل بافنده افزایش یافته و طرح مورد نظر به صورت مناسب مطلوب و بدون اشتباه بر روی قالی پیاده میشود.
از ویژگیهای این روش میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
با استفاده از این روش میتوان محل دقیق هر رنگ را مشخص کرد. به کارگیری این روش به بافنده کمک میکند تا بتواند ابعاد فرش را به صورت استاندارد ببافد. نقشه به بافنده کمک میکند تا میزان کوبیدگی و کشیدگی بافت را تشخیص دهد و درهنگام لزوم به رفع آن بپردازد.
استفاده از این روش برای آموزش بافندههای تازه کار بسیار مناسب و ضروری بوده و در ارتقاء مهارت آنها بسیار مفید است. این روش به خاطر جامعیت خود به راحتی در نقاط دیگر قابل استفاده بوده و بدون آنکه بافنده اطلاعی از خود نقش یا فلسفه آن داشته باشد میتواند آن را با مهار ببافد.
۲- نقشههایی که بخشی از آن نقطه چین شده وبخشی از آن بدون نقطهچین است.
در این روش برای تهیه نقشه مورد نظر از کاغذ شطرنجی استفاده میشود و قسمتی از نقشه همانند روش اول به وسیله نقطه انجام میگیرد و بخشی دیگر از آن مانند نقاشی معمولی و بدون استفاده از نقطهچین کار می شود و فقط طرح را به صورت رنگی نمایش دهد.
کاربرد این روش هنگامی است که بخواهیم یک نقاشی ظریف روی کاغذ شطرنجی پیاده کنیم در این حالت قسمتهای مختلف همچون لباس،پس زمینه کلاهها و عمامهها انسانهای طراحی شده را میتوان با استفاده از روش نقطهچین کردن به جدول آورد ولی هنگامی که میخواهیم به دستها چشمها و ابروها و مژهها و سایههای روی صورت و دست و پاها بپردازیم.
خانههای شطرنجی ما جوابگوی ظرافت این اجزا نخواهند بود. حتی اگر بتوانیم قسمتی از آنها را نقطهچین کنیم نسبت موجود بین اجزاء صورت کاملا به هم میخورد و از حالت طبیعی خود خارج میشود و یا اصلا نمیتوانیم نقطهای برای آن جزء پیدا کنیم. قسمتهایی همچون مژهها و نوک بینی را به هیچ وجه نباید به صورت نقطه چین روی کاغذ آورد.
برای بهتر شدن و تشکیل این قسمتها به هنگام بافت باید از روش نیم گره و آویز استفاده کرد در این روشها ما در هر خانه کاغذ شطرنجی میتوانیم حدود ۹ رنگ یا بیشتر داشته باشیم بنابراین با استفاده از روش دوم و به کارگیری روش نیم گره و آویز میتوانیم دست و پاها و اجزاء صورتها را با دقت و ظرافت هرچه تمامتر و زیبایی هرچه بیشتر پیاده کرده و به دست آوریم.
این نوع نقشه مخصوص فرشهای فوق ممتاز و تابلویی است که رجشمار این فرشها ممکن است تا ۸۰ یا ۹۰ رج هم بالا برود ولی با این وضع ممکن است صورتهایی در نقشه وجود داشته باشد که باز باید به روش نیم گره و آویز بافته شوند.
به طول مثال کلمات خطاطی شده از آن دست میباشند که باید بدون استفاده از نقطهچین آنها را روی کاغذ آورد نوشتههای خطاطی شده بر روی هر کاغذ چه درشت باف و چه ریز باف باید بدون نقطهچین باشند زیرا در صورت نقطهچین شدن از حالت نرمی و منحنی خود خارج میشوند بنابراین بهترین روش برای بافت خط استفاده از روش نیم گره و آویز است.
دستهای ظریف ، صورتهای شکیل، چشم و ابروهای دقیق، مژهها و بینی، اجزایی هستند که برای بافت آنها باید بافنده از مهارت خاص و بالایی برخوردار باشد به عبارت دیگر بتواند محل قرار گرفتن رنگها را به طور دقیق تشخیص دهد.
از نمونههای مشهور استفاده از این روش میتوان به فرشهای بافته شده در نگارخانه فرش موسوی اشاره کرد که توسط استاد ابوالحسن موسوی سیرت یکی از طرحان بزرگ و بافندههای ماهر و مشهور فرش ایران اداره میشود.
۳- نقشههای بدون نقطهچین
در این روش کاغذ شطرنجی طراحی شده فقط رنگ میشود و در چنین حالتی فقط یک بافنده ماهر میتواند از عهده بافت و پیاده کردن دقیق این نوع نقشه برآید و بدیهی است که بافندگان عادی و معمومی به سختی میتوانند نقشههای بدون نقطهچین را ببافد همانطور که قبلا گفته شد نقطه چین کردن نقشه باعث میشود تا محل دقیق قرار گرفتن هر رنگ بر روی چلهها مشخص شود و بدین ترتیب بافنده میتواند تشخیص دهد که در هر گره از چه رنگی استفاده کند.
اما بافندگان ماهر کمتر به این کار نیاز دارند مهارت آنها به آن حدی رسیده است که خود تشخیص میدهند که در هر رج چه رنگی را در محل کدام گره قرا ردهند. ولی در اینجا این سوال مطرح میشود که آیا هر بافندهای که در کار بافت مهارت پیدا کرد میتواند از این روش استفاده کند.
جواب سوال فوق مثبت است زیرا هر بافندهای با اندکی مهارت میتواند این عمل را انجام دهد ولی، اینکه او تا چه حدی با طراحی و طراحی سنتی آشنا باشد و تا چه میزان بتواند طرح را به زیبایی هرچه تمامتر ببافد کاری است که احتیاج به ممارست مهارت و تجربه خاصی دارد.
نقطه چین کردن نقشه فرش مهارتی خاص را میطلبد فرد طراح ممکن است خود اقدام به نقطه چین کردن نقشه کند و یا ممکن است فردی به طور جداگانه کار نقطهچین کردن را انجام دهد.
در هر صورت فرد نقطهچین کننده باید اطلاعات کافی از اصل طراحی سنتی، نقاشی، هندسه داشته باشد برای مثال فرد نقطه زن برای پیاده کردن یک برگ به صورت نقطهچین باید از زیباترین حالت آن اطلاع داشته باشد که همه اینها ضمن اینکه به آگاهی و اطلاعات فنی طراحی مربوط میشود با تجربه به دست میآید این تجربه از زحمات طولانی و ممارست فراوان این افراد طی سالیان متمادی پدید آمده است بنابراین هر فردی به راحتی از عهده نقشههای نقطهچین نشده بر نمیآید و این امر مستلزم صرف وقت زیاد و دشواریهای فراوان میباشد.
برای یک بافنده ساده نقشه نقطهچین شده راحتتر و مطمئنتر است و از سوی دیگر کار با این نوع نقشهها زمان بافت را برای او پایین میآورد از این روش بیشتر در استان آذربایجان و بویژه شهر تبریز استفاده میشود در این منطقه بافندگان بسیار ماهری وجود دارند که به راحتی با این روش آشنا بوده و در کمال مهارت و توانایی به بافت اشتغال دارند.
۴- استفاده از عکس یا نقاشی بدون به کارگیری روش نقطهچین
همانطور که در قسمت قبل بیان گردید یک بافنده ماهر میتواند یک نقاشی را بدون نقطهچین و فقط با استفاده از کاغذ شطرنجی ببافد این بافندگان با تجربه بیشتر میتوانند یک عکس یا یک نقاشی را بدون استفاده از کاغذ شطرنجی ببافند.
این بافندگان عکس یا نقاشی را به وسیله یک شبکه مربع به نحوی تقسیم بندی میکنند که هر صد گره در یک مربع قرار میگیرد و سپس با بینش و آگاهی و تجربهای که طی سالیان متمادی در امر بافت کسب کردهاند به راحتی و دقت و مهارت فراوان میتوانند آن عکس یا نقاشی را ببافند.شایان ذکر است که بافندگان این نوع فرشها بیشتر در تبری اقامت دارند و تعداد آنها بسیار محدوداست.
روشهای دیگری نیز مشابه این عمل انجام میشود در این روش طراح فقط طرح مدادی را طراحی میکند و داخل هر جزء را با شماره علامتگذاری نموده و دورگیری آن را نیز با شماره دیگری مشخص میکند که هر شماره بیانگر رنگ خاصی است با استفاده از شبکه مربع مذکور در بالا بافنده میتواند نسبت به بافت این نوع نقشه اقدام نماید.
با توجه به تقسیم بندی بالا در مییابیم که تعداد افرادی که میتوانند نقشههای نقطهچین نشده را ببافند نسبت به جمع بافندگان کل ایران بسیار اندک هستند بنابراین در امر آموزش و یادگیری و همچنین تولید بالاتر باید به روش نقشههای نقطهچین شده اهمیت بیشتری داده شود.
کامپیوتر و نقش آن در طراحی فرش
کامپیوتر به عنوان یک صنعت نوین در طراحی فرش و نقشه میتواند یاری دهنده صنعت فرش ایران باشد. سرعت بالا دقت کامل و کیفیت فوق العاده از ویژگیهای این دستاورد مهم صنعت قرن بیستم است. نقشههایی که با این وسیله میتوان به دست آورد به علت کیفیت فوق العاده مورد توجه همگان است قرینه سازی با این دستگاه بسیار با دقت انجام میشود و نقطهها در قسمت قرینه و واگیرهها همه مشابه هم هستند.
سرعت بالای دستگاه کامپیوتر باعث می شود تا بر میزان تولید افزوده شود و طرحهای بیشتر و متنوعترین به قاعده جدول بیابد. نقشههای چاپ شده به وسیله چاپگر کامپیوتر بسیار دقیق و منظم بوده و رنگها و طرز نقطهچین شدن خانهها بسیار دقیق انجام میگردد. و نقشهخوانی را برای بافنده بسیار آسان میسازد.
با این روش میتوان رنگ بندیهای مختلف نقشه فرش را در مونیتور کامپیوتر مشاهده کرده و آنگاه با انتخاب رنگبندی مناسب اقدام به چاپ آن کنیم که این موضوع خود دارای اهمیت فراوان در کار طراحی و استفاده از رنگ است.
با همه این مزایا کامپیوتر خود قادر به طراحی فرش نیست و فردی که سکان رهبری کامپیوتر را در دست دارد نقش اساسی را بر عهده داشته و کار اصلی را او انجا میدهد این فر حتما باید اطلاعات و تجربه کافی در امر طراحی نقشه فرش داشته باشد و در چنین حالتی کامپیوتر فقط میتواند به عنوان یک عامل سرعت و کیفیت مطرح باشد.
سه روش برای نقشه خوانی وجود دارد.
۱- خود بافنده نقشه را در اختیار داشته باشد و با نگاه کردن به آن قالی را ببافد.
۲- فرد دیگری که معمولا خود نیز در حال بافت است نقشه را با صدای بلند میخواند و یک یا چند بافنده دیگر طبق آن گره میزنند. این روش هنگامی استفاده میشود که طرح قالی به صورت واگیرهای و تکراری است ۲/۱ و ۴/۱ و ۸/۱
در این روش یک بافنده که نقشه را در اختیار دارد نقشه را با صدای بلند میخواند و خود نیز آن را میبافد و بافنده یا بافندههای دیگر نیز مشابه آن را در قسمت دیگر فرش پیاده میکنند.
برای مثال اگر از نقشههای واگیرهای ۲/۱ و ۴/۱ و ۸/۱ استفاده میشود و نقشهخوان قسمت سمت چپ را در اختیار داشته باشد به هنگام بافت بافنده نقشهخوان از سمت چپ به راست گره میزند و بافنده سمت راست همان گره را از سمت راست به چپ روی چلهها میزند تا در وسط قالی به هم برسند. در صورتی که از نقشههای تکراری استفاده شود هر دو بافنده در یک جهت گرههای خود را پیاده میکنند.
۳- استفاد ه از کامپیوتر نقشهخوان این دستگاه به تازگی وارد صنعت فرشبافی شده است و هنوز به طور همهگیر مورد استفاده قرار نگرفته و در برخی از مناطق و سازمانها به کار گرفته شده است. این دستگاه به بافنده کمک میکند تا رنگ مورد نیاز را برای هر گره بدون خواندن نقشه مشخص کند.
البته نقشههای بدون نقطهچین از این قاعده مثتثنی هستند و انتخاب رنگ حتما باید توسط یک بافنده ماهر انجام گیرد.
مقیاس اندازهگیری طول در قدیم «ذرع» یا «گز» بوده است که معادل ۱۰۴ سانتیمتر و برابر ۱۶ گره ۵/۶ سانتیمتری و تقریبا ۴۱ اینچ است. در منطقه آذربایجان ذرع ۱۱۲ سانتیمتر محاسبه و در نظر گرفته میشود که شامل ۱۶ گره ۷ سانتیمتری است و رجشمار قالی نیز با این روش انجام میگیرد.
در مقیاس فارسی باف تعداد گره در هر ۵/۶ سانتیمتر رج قالی محاسبه میشود برای مثال قالی که در ۵/۶ سانتیمتر خود ۶۰ گره داشته و به روش فارسی باف بافته شده باشد قالی ۶۰ رج نامیده میشود در مقیاس ترکی باف تعداد گره در هر ۷ سانتیمتر خود رج قالی را تشکیل میدهد و به طور مثال یک قالی که در ۷ سانتیمتر خود ۷۵ گره داشته باشد قالی ۷۵ رج گفته می شود.
چگونگی تهیه نقشه
مجموعه وضع ظاهری فرش که عبارت از نقش ، رنگآمیزی ، بافت ابعاد و تناسب این عوامل در متن و حاشیه میباشد طرح فرش را شامل می شود طرح فرش ایران آمیزهای است از هنر و صنعت و معتقدات و فرهنگ ایرانی که طی قرون و اعصار شکل گرفته متجلی گشته تکمیل گردیده به اوج رسیده و به جهانیان به عنوان بارزترین نشانه ذوق و سلیقه و عصاره هنر مردم این مرز و بوم ارائه شده است.
فرش ایران که نتیجه تجربه و عمل سالیان متمادی از تاریخ هنر و صنعت این مردم است در دوران حیات خود همچون سایر دست آوردههای بشری با نشیب و فرازها قرین بوده زمانی در اوج تجلی و زمان دیگردر حال رکود به سر برده است.
عهده صفویان یعنی قرون ۹ تا ۱۱ هجری قمری (۱۶-۱۷ م) دوران شکوفایی و کمال هنر فرشبافی ایران بوده است زیرا طرح نقش نقشمایه رنگ آمیزی این دست باف در آن عصر از لحاظ کمی و کیفی به حد اعلای خود رسیده است به طوری که تا عصر حاضر نیز هنرمندان در کلیه رشتههای اصلی و جانبی صنعت فرش ابدعات هنرمندان آن دوران را مورد توجه قرار داده و متأثر از آنها طرحهای جدید ارائه کرده و مینمایند.
طراحان عده صفویه ترکیبهای بدیع و هم آهنگ و زیبا از رنگ و نقش را بدان گونه خلق کردهاند که در آن اسلیمیها و خطوط دورانی و پر پیچ و تاب ختایی و فراز و نشیب و تقارن و تفریق و تکرار نقشمایهها به همراه رنگ آمیزی جالب و چشم نواز اعجاز می آفرینند.
این طرحهای جالب حتی از محدوده مرزهای مکان و زمان فراتر رفته نسلهای پیاپی را در نوردیده و به سراسر جهان و در دل هنرمندان و هنر دوستان در اقصی نقاط عالم راه یافتهاند به طور خلاصه طرح فرش را اعم از آنکه با مقدمه و پیش بینی لازم فراهم گردد و یا به وسیله بافندگان روستایی و عشایر و ایلات این سرزمین بدون تدوین مقدمات و به طور ذهنی به وجود آمده و بافته شود.
میتوان برانگیخته از معتقدات و مکنونات قلبی باورها و خواستههای طراح آن دانست که دست هنرمند بافنده آن را بر پیکر فرش با بهرهگیری از مواد جان میبخشد و همچون تابلویی زیبا به علاقمندان تقدیم میدارد.
آثار هنری دستی مردم در سراسر جهان از جمله نقاشی، تذهیب، تشعیر، منبت کاری، خاتم. کاشیکاری، مینیاتور، خوش نویسی و رنگرزی که قالی چکیده و عصاره آن است، نشان میدهد که همواره طبیعت الهام بخش اصلی و مهم هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است.
قلم نقش آفرین هنرمندان طرح با بهرهگیری از منبع لایزال طبیعت در طول تاریخ دیرپای فرش ایران تنوعی بی حد و مرز به طرح و نقش این دستباف هدیه کرده است تا آنجا که محققان شمار طرحهای فرش ایران را با تعداد طراحان و بافندگان آن قابل قیاس دانستهاند.
اولا نقش یک فرش با توجه به نقشمایههای آن ممکن است به گونههای مختلف تغییر پذیرد و به انواع گروههای طرح متعلق شود به طور مثال فرش با طرح لچک و ترنج و خطوط اسلیمی که دارای طره کامل باشد را با توجه به سه عامل مذکور یعنی لچک ترنج خطوط اسلیمی و طره میتوان به گونههای مختلف توصیف نمود.
چه رسد به آنکه نقشمایههای فرعی فرش از جمله گلها و گیاهان و صورتهای حقیقی و خیالی موجود در آن نیز مورد توجه قرار گیرند که در این چنین حالتی نقش فرش به گونههای مختلف و متنوعتری گروهبندی می شود. ثانیا چگونه دیدن بیننده در تشخیص طرح یک فرش موثر است زیرا نقاط و خطوط توجه فرش از دید بینندگان مختلف متفاوت میباشد.
۱- طرح فرش با نقشمایه اصلی خطها ، سطحها ، جسمها و اشیاء
خط سطح و جسم در فراهم سازی ساختار طرحهای فرش اعم از متن یا حاشیه از اهمیت خاصی برخوردار هستند و استفاده از انها در این دستباف دارای قدمت بیشتری نسبت به سایر بن نگارهها است. این نقشمایه بر دو گونه است که به شرح زیر توضیح داده میشود.
طرحهایی از فرش که نقشمایه اصلی آن خطها و سطحها میباشد بن نگارههایی با خطوط شکسته و احجام هندسی و زاویهدار به جهت سادگی و سهولت بافت در بین ذهنی بافان قالی روستایی و عشایر ایران از زمانهای گذشته متداول بوده است حتی امروزه که کارگاههای بزرگ قالیبافی شهری با بافتن طرحهایی با خطوط اسلیمی و گردان مشغولند فرشهای دارای طرحهای ذهنی بیش از نیمی از کل تولید قالی و قالیچه این سرزمین را به خود اختصاص میدهد.
خطوط نقشمایهای فرش نسبت به یکدیگر و افق دارای حالتهای گوناگونی هستند و هر یک از این حالات دارای مفهوم و معنی خاص خود میباشد.
به طور کلی فر شایران از لحاظ خطوط نقشمایهای به دو دسته اصلی زیر تقسیم بندی میشود
الف- طرحهای فرش ایران با نقشمایه خطوط شکسته و شکلهای هندسی که آن را طرح ذهنی مینامند.
ب- طرحهای فرش ایران با نقشمایه خطوط گردان که آن را طرحهای اسلیمی گویند
جسم از نقشمایههای رایج در فرش ایران است اجسام و اشیاء مورد استفاده در طراحی فرش همان وسایلی است که در اطراف طرح یا بافنده وجود دارند و او در طی زندگی روزانه خود آنها را می بیند لمس میکند و به آنها نیازمند است و با آنها سرو کار دارد به عبارت دیگر با آنها زندگی میکند.
۲- طرح فرش با نقشمایه اصلی صورت حقیقی یا خیالی جانداران
تجسم صورت انسان یا سرو تنه حیواناتی مانند اسب ، شیر ، پلنگ ، فیل و غیره اعم از حقیقی یا خیالی ، از زمانهای گذشته در انواع هنرهای دستی ایرانیان از قبیل کاشی کاری نقاشی کند کاری، فلز کاری و نیز هنر و صنعت فرش متداول و معمول بوده است.
برخی طرحهای دارای صورت در فرش دستباف ایران عبارتند از
۱- طرح آدمکی
۲- طرح حیواندار
۳- طرح صورتی
۴- طرح لیلی و مجنون
۵- طرح ماهی
۳- طرح فرش ایران با نقشمایهاصلی طبیعت سبز و مشهور به آن
طبیعت سبز همواره بهترین الهام بخش نقاشان و طراحان در ایجاد تابلوهایی زیبا و طرحهایی چشمگیر برای فرش بوده است به همان میزان که گل و گیاه و درختان در طبیعت وجود دارند طرحهای تشکیل یافته از نقشمایههایی که طبیعت را برای بیننده مجسم میسازند فراوانند ذیلا به تعدادی از این طرحها اشاره میشود و در اینجا ذکر این نکته دارای اهمیت است که هر یک از طرحهای مورد اشاره دارای انواع گوناگون و بیشمارند.
طرح بوتهای
طرح جنگلی
طرح درختی گلدانی
طرح گل فرنگ
طرح گل و گیاه
طرح منظره و چهار فصل
طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی ابنیه تاریخی ، دینی و مذهبی و مشهور به آن
نقشمایهاصل این طرحها بناهای باستانی، تاریخی و دینی و مذهبی یا تزئینات آنها از قبیل قندیل ، کاشیکاری است. برای ایجاد این گونه طرحها طراحان هنر قالیبافی موارد نظیر کاشی کاریها و اشکال هندسی و غیر هندسی تزئینات هندسی سردرها و محرابها، گنبدها و بسیاری اجزاء دیگر بناها را مورد توجه قرار داده و به سلیقه و ذوق خویش این نقشها را به فرش منتقل نموده آند برخی از این طرحها که معروفیت بیشتری دارند.
طرح آرامگاه بوعلی
طرح تخت جمشید
طر سردر امامزاده محروق
طرح طاق بستان
طرح طاق کسری
طرح طاق نما
طرح قندیلی
طرح گنبد دالان عالی قاپو
طرح گنبد کاووس میل گنبد
طرح محراب کوفی
طرح مسجد شاهی
طرح مسجد شیخ لطف الله
طرح مسجد کبود تبریز
طرح مقبره سلطانیه
طرح شیخ صفی الدین اردبیلی
طرح فرش مشهور به ایلات، عشایر ، اقوام و افراد
سراسر سرزمین پهناور ایران اعم از دشتها کوهپایهها ، روستاها و شهرکها با آب و هوای گوناگون و متغیر در طی قرون و اعصار گذشته همواره گذرگاهی مناسب و محلی مهیا برای اسکان ایلات و عشایری بوده است که بنا به خصوصیات خلقی و حرفه اصلی خود که دادمداری است.
به دنبال مناطقی خوش آب و هوا جهت سکونت خویش و مهیای پذیرای از دامهایشان بودهاند این مردم زحمتکش حتی به هنگام مهاجرتهای قومی به ییلاق و قشلاق ضمن پرداختن به دیگر امور با استفاده از پشم گوسفندان خود به بافتن دستبافتههایی مانند فرش اعم از قالی یا گلیم یا پلاس، خورجین، زیلو چادر و خیمه میپردازند.
نقش فرشهای عشایر ذهنی بدون مقدمه و معمولا همراه با خطوط شکسته هندسی است که بافت آن ساده روده و به نقشه قبلی نیاز ندارد.
ذیلا نام تعداد از طرحهای معروف به نام عشایر ایلات و اقوام ایران ذکر میشود.
طرحهای معروف به نام عشایر ، ایلات و اقوام نی:
طرح افشار
طرح بختیاری
طرح بلوچی
طرح ترکمن
طرح جان بیگی
طرح سنچولی
طرح سنه
طرح شاه عباسی
طرح قشقایی
طرح کردی
طرح گل شاه عباسی
طرح لری
طرح بیستونی
طرح سیر شکسته
طرح میناخانی
طرح ناظم
طرح وکیلی کردستان
طرح وست
طرح یکسر ناظم
طرح فرش مشهور به نام نقش و نقشمایه آن
اینگونه طرحها به وسیله دست اندرکاران فرش از جمله طراحان بافندگان کسبه و تجار و واسطهها نامگذاری شده و طی قرون و اعصار این نامها دهان به دهان گشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است برخی از این طرحها عبارتند از:
الف- از لحاظ نق ش زمینه فرش
طرح کف ساده
طرح افشا یا گلدار
ب- از لحاظ نقش متن
۱- طرح لچک ترنج یا لچکی و ترنجدار
۲- طرحهای طرحدار که در نقش آن از بن نگارههای طره استفاده می شود مانند طرهدار پیوسته و طرهدار ناپیوسته
۳- طرح طرهدار سلسلهای
۴- طرح بندی ،سراسری، محرمات و سلسلهای
ج- از جهت وجود حاشیه در فرش
حاشیه دار
بدون حاشیه
د- از لحاظ مصرف
طرح جانمازی
طرح سجادهای
طرح محرابی
طرحهایی که از تلفیق و پیوستگی یک یا چند طرح ایجاد گردیده و یا از سایر طرحهای ایرانی یا طرحهای دیگر ملل اقتباس و گرفته شدهاند برخی از طرحهای تلفیقی که خود دارای انواع گوناگون هستند به شرح زیر میباشند.
طرح بندی دسته گل
طرح بندی شاخل گوزن
طرح ترنج دسته گل
طرح ترنج سبزی کاری
طرح شاخه پیچ ترنجدار
طرح قاب قابی
بافت فرشهای اقتباسی اغلب در نواحی مجاور مرزها که ارتباط بین مردم دو طرف مرز بیشتر است ، مانند آذربایجان شرقی یا خراسان صورت میگیرد. در منطقه آذربایجان مشکن شهر از مراکز بافت این گونه فرشها محسوب میگردد.
برخی از طرحهای اقتباسی عبارتند از:
۱- آناتولی ۲-افغانی ۳- قفقاز۴- گوبلن
الف- طرحهای دارای صورت
۱- طرح آدمکی یا ملا نطرالدینی: در این نوع طرح، شکل و شمایل انسان به طور مجرد و یا سوار بر حیوانات و با حالتهای گوناگون همچون حضور در مجالس بزم و رزم یا در حال عبور و غیره ظاهر میگردد.
۲- طرح حیوان دار: بن نگاره در این طرح جثه یا سر حیواناتی از قبیل شیر، اسب، سگ، بزکوهی، قوچ یا پرندگانی مانند عقاب، کبوتر و کبک میباشد که با توجه به خصلت و خوی برجسته این حیوانات از جمله شجاعت، نجابت و وفاداری به صورتهای گوناگون در فرش بافته میشود منشا این طرحها بافتههای ایلات و عشایر روستایی است برخی از طرحهای حیواندار عبارتنداز:
طرح شاخگوزن
طرح درختی حیواندار
طرح خرچنگی
طرح لاکپشتی
طرح شاپرکی
طرح اژدها
طرح جانوری
۳- طرح صورتی: در این نوع طرح نقش صورت انسان به گونههای مختلف بر فرش بافته میشود این نقش ممکن است حقیقی و یا خیالی باشد اشکال طرح صورت را میتوان به گروههای زیر تقسیمبندی نمود.
الف- صورت افرادی مانند پادشاهان و حکام که از جهت تنوع ، ترکیب بندیها و حالات صاحبان تصاویر، بیشترین تعداد را در میان این نقوش دارای می باشند.
ب- نقش هنمندان جنگجویان و عشاق معروف
ج- تصاویر افراد موجود در نقش ساختمانهای ابنیه و آثار تاریخی مذهبی و ملی
۴- طرح لیلی و مجنون: طرح صورت زن و مردی که در کنار هم قرار گرفتهاند در این نوع طرحها صورتها درشت بوده و اجزا آن کاملا نمایان است. این طرحها اغلب برای قالب عکس و پشتی بافته میشود.
۵- طرح ماهی: نقشمایه اصلی این طرح، لوزی منقش به گل و پرههای چرخ و فلکی است که در چهار طرف لوزی قرار دارد و این بن نگارهها در سراسر فرش تکرار میشود معمولا در بالا و پایین پرههای چرخ و فلک مذکور نقشمایههای گلهای مختلف با رنگهای زیبا قرار میگیرد تبدیل نقشمایه ماهی به گل و برگ در این طرحها پس از اسلام صورت پذیرفته و از این زمان است که بافندگان از آوردن نقش حیوانات در فرش امتناع کردهاند.
از انواع این طرح میتوان به طرح ماهی درهم ماهی زنبور و ماهی هرات اشاره کرد.
ب- طرح فرش با نقشمایه طبیعت سبز
طرح بوتهای: طرحهای بوتهای نظر به شکل و خطوط فرعی که در آن به کار رفته دارای انواع گوناگونی است برخی از این طرحها عبارتند از :
طرح بوته افشاری: طرحهای سنتی ایران متعلق به طایفه افشکر نقش مرغ ترنجی با زمینه یک رنگ طرح و نقشه خاص قالیچههای افشاری می باشد.
طرح بوته بادامی: بوتهای که شبیه بادام است و گلها در این طرح بسیار ریز بافته میشوند.
طرح بوته بازوبندی: نقشی است که از بازو بند یا گردن بند و یا کمربندهایی که در گذشته ایرانیان به پهلوانان هدیه میکردهاند الهام گرفته شده است.
طرح بوته ترمهای: طرح بوتهای است که به شکل کاج متوسط میباشد.
طرح بوته جقهای: پیرامون تفسیر این نقش گفته اند طرح درخت سروری است که در نتیجه باد سر خم کرده است یا شکل مرغی است که سر خود را در سینه فرو برده و یا زنی است که چادر بر سر دارد جقه نام بوته کوچکی است که در کنار بوته اصلی طراحی میشود.
طرح بوته خرقهای: در این طرح بوتهها بزرگتر از بوته ترمه است.
طرح بوته دو قلو: دو بوته به اندازه هم در کنار یکدیگر هستند
طرح بوته سنندجی
طرح بوته شاخ گوزن
طرح بوته شاخ و برگی
طرح بوته کاج: نقشمایه اصیل این طرح شکل میوه درخت کاج است که برخی آن را به آتش مقدس کاج ، بادام ، گلابی ، کیسه چرمی و مشت بسته نیز نسبت دادهاند.
طرح بوته کرمان: همانند بوته جقه است ولی به شکلی بلند و باریک با زمینه سبز سیر
طرح بوته کشمیر: با بوته جقه
طرح بوته مادر و بچه: نقش بوته کوچکی است و در درون بوته بزرگ.
طرح بوته ماهی: یک یا چند بوته شبیه به ماهی که معمولا در حاشیه فرش به کار میرود.
طرح بوته میری: طرح بوته ریز است
طرح جنگلی: طرحی است که جنگل را به همراه درختان ، گیاهان ، گلها، شاخ و برگها و جویباران در خود جای میداده است.
طرح درختی گلدانی: نقشمایه اصلی این طرح درختان و گلدانها است.
طرح گل فرنگ: نقشمایه اصلی این طرح گل میباشد گلهای طبیعی، بویژه گل محمدی که از ارتباط نقش و طرح و ابعاد به طبیعت نزدیک است این طرح از دوان قاجاریه متداول شده ودارای انواع زیر میباشد.
گل فرنگ بیجار
گل فرنگ ترنجدار
گل فرنگ مستوفی
گل و بلبل که در زمینه این طرح بلبلی بر روی گل نشسته است.
طرح گل و گیاه: بن نگاره در این طرح ، گونههای گل و گیاه و شاخ و برگ است و معمولا این نقشمایهها در سراسر متن و حاشیه فرش به صورت مجرد و ساده پراکندهاند نمونههایی این طرحها عبارتند از:
طرح پیچک
طرح دسته گل
طرح کوسهای
طرح سعدی خشتی
طرح سعدی دسته گلی
طرح شاه بلوطی
طرح گل اناری
طرح گل حنایی
طرح گل درشت
طرح گل ریز
طرح گل سرخ
طرح گل و بلبل
طرح منظره و چهارفصل: نقشمایه این طرحها مناظر طبیعی و فصول چهارگانه سال با خصوصیات هر یک از فصول می باشد از انواع این طرحها میتوان به طرحها زیر اشاره کرد.
۱- طرح باغی ۲- طرح چهار فصل۳- طرح دورنما ۴- طرح سبزی کاری آبنما ۵- طرح شکارگاه ۶- طرح صورتی ۷- طرح قاب عکس ۸- طرح لیلی و مجنون ۹-
طرح مجلسی
طرح فرش مشهوربه ایلات عشایر و اقوام و افراد
طرح افشار: افشار طایفهای از ترکان چادر نشین هستند که در بیشتر خاک ایران پراکندهاند و ایل افشار کرمان که در زمان شاه طهماسب به این ناحیه کوچانده شدهاند به دو تیر افشار و پیچاق چی تقسمیم گشتهاند مرکز سکونت زندگی و داد و ستد تیره پیچاق چی در شهر سیرجان و تیره افشار در شهر یافت است طرحهای افشار کاملا سنتی ایرانی بوده و ترکیب رنگهای دست بافتههای ایشان کاملا ایلاتی میباشد.
طرح بختیاری: ایل بختیاری در استانهای اصفهان، خوزستان، لرستان (بروجرد) حضور دارند و سکونت گاه اصلی آنان استان چهار محال بختیاری است. نقشمایههای طرحهای بختیاری اغلب لوزی تکراری است که نگارههایی از شکوفه گلها و درختان را در خود جای میدهد و بافت بیشتر این طرحها درشت و خشن است نقوش این طرحها اعم از اشکال یا گل و بوته و شاخ درختان بویژه بید مجنون به شکلی ابتدایی است و شکل شطرنج از نقشمایههای متداول در فرش بختیاری است.
طرح بلوچی: این طرح همان گونه که نامش پیداست به قوم بلوچ تعلق دارد که از اقوام مهاجر ایرانی میباشد و نقشمایههای این طرحها عموما با خطوط هندسی مانند لوزی ، شش گوش و طرحهای تجریدی بوده و بافندگان آن بیشتر به صورت ذهنی و بدون نقشه قبلی به نقش آفرینی در فرش مبادرت میورزند.
طرح ترکمنی: این نقوش به وسیله قوم ترکمن که در شمال شرق ایران و نواحی گنبد کاووس و دشت ترکمن و همچنین شمال خراسان نظیر منطقه جرگلان بجنورد سکونت دارند بافته میشود.
طرحهای این فرشها به صورت هندسی بوده و نقشمایههای آن تماما به صورت اشکال تجریدی طبیعت است و در آن از نقوش تجریدی حیوانات گیاهان وسایل زندگی و غیره استفاده شده است این نقوش برای این قوم از اهمیت و قداست خاصی برخوردار است.
انواع طرحهای ترکمن و نقش و بن نگارههای آن شباهت بسیاری به یکدیگر دارند تا آنجا که بیننده در ابتدا آنها را شبیه به هم تصور میکند ولی پس از کمی تامل اختلافها و تشخیص میدهد طرحهای فرش ترکمن گوناگون بوده و برخی از آن به شرح زیر میباشد.
طرح ساری گل
طرح تکه گل
طرح افغان گل
طرح قوچان
طرح یموت
طرح خورجینی
طرح دارگل
طرح آقایق
طرح آینه گل
طرح بخار
طرح آخال
طرح چهارقاب
طرح قافسه گل
طرح چمچمه گل
طرح چشم غزال
طرح درناق گل
طرح سلجوق
طرح انسی
طرح گلچه
طرح میناخانی: این طرح غالبا در فرشهای کردستانی مخصوصا بیجار و همچنین شهرستان ورامین دیده می شود و آن قسمت کوچکی است که از بن نگارههای گوناگون تشکیل گردیده و در سراسر فرش تکرار میگردد از نقشمایه طرح میناخانی میتوان به گلها و اشیاء اشاره نمود.
طرح ناظم: یا یکسر ناظم یا حاج خاتمی طرحی است قدیمی که نوشتهاند از عهد صفویه در اغلب نقاط ایران مورد استفاده بافندگان قرار گرفته و در واقع یک طرح عمومی میباشد.
چهارچوب این طرح ، ایوان یا مدخل یا درگاهی است که در دو سوی آن دو درخت سرو جای گرفته و به باغی گشوده شده است.
طرح وکیلی
طرح وست
طرح یکسر ناظم
طرح دوسر ناظم
طرح فرش مشهور به نام شهرها و مکانها
طرح اردبیل: این طرح از مشخصه های فرشهای بافت آذربایجان بویژه شهرستان اردبیل برخوردار است.
طرح اصفهان: باغهای پر گل و گیاه خطوط اسلیمی ساده یا دهان اژدری ، گلهایی که با شاخ و برگهای خزنده به هم پیوستهاند حاشیه پهن بانوارهای طرفین باریک گلهای شاه عباسی و پراکنده در سراسر متن از خصوصیات فرش اصفهان است.
طرح بیجار: این طرح از مشخصههای فرشهای کردستان بویژه شهرستان بیجار محسوب گشته و از شهرت جهانی برخوردار است نقوش این طرح هندسی بوده و به صورت ذهنی بافته میشود.
طرح بیرجندی: هنر و صنعت قالیبافی در بیرجند بویژه در حوزههای درخش و مورد سابقه دیرینهای دارد طرح و نقشه قالی به وسیله هنرمندان محلی و به سبکی خاص تهیه و بافته میشود نقشمایههای این طرحها اغلب ریزه ماهی، بوته جق و طرح عمومی لچک ترنج بیرجندی میباشد.
طرح جوشقان: نقش قالیهای این منطقه هندسی و نقشمایههای آن به شکل مثلث ، لوزی و مربع میباشد که با دسته گل و بوتههای گل یا درخت بید مجنون تزیین یافته است.
طرح ختایی: برخی از پژوهشگران معتقدند که این طرح در شهر ختا ابداع گردیده است طرح ختایی اصولا شامل بوته و شاخه گل بویژه گلهای شاه عباسی است.
طرح خراسانی: نظم در نقوش وجود گل و گیاه پرندگان و حشرات به عنوان نقشمایه تیرگی و هم آهنگی رنگها بافت نسبتا درشت گوشت زیاد با پرز بلند و خطوط اسلیمی از خصوصیات عمومی طرحهای خراسان و قالیبافی این منطقه است.
طرح زنجان: فرشهای زنجان بویژ مناطق روستایی آن دارای نقوش هندسی است همچنین از نقوش گردان اسلیمی که از بافتههای آذربایجان و با نقشههای لچک و ترنج و افشان است و بعضا ماهی درهم بیجار در بافتههای این منطقه مورد استفاده قرار میگیرد.
طرح ساروق: از طرحهای استفاده شده بافندگان فرش در منطقه اراک است و یکی از معروفترین طرحهای این منطقه محسوب میشود.
طرح کاشان: از طرحهای مهم و معروف ایران است که به خاطر زیبایی و کیفیت آن شهرت جهانی یافته است نقش فرش کاشان اغلب لچک و ترنج می باشد که به نام نقش کاشان معروف گردیده و نقشمایههای اسلیمی و ختایی به کاررفته ، زیبایی و تناسب تزیینی خاصی بدان بخشیده است.
طرح کردستان: نقشهای این نوع طرح اغلب هندسی و ذهنی بوده و بسیار متنوع میباشد و بسیاری از طرحهای کردستان شهرت جهانی یافته است که اغلب با نامهای محلی شناخته میشوند از جمله آنها میتوان به طرحهای وکیلی گل و بلبل ماهی درهم ماهی هراتی ، گل محمدی و گل میرزا علی اشاره نمود.
طرح کرمان: مشخصات طرح این منطقه ، وجود گل و گیاه درختان میباشد و از طرحهای معروف آن منطقه میتوان به لچک و ترنج ، افشان ، درختی ، حیواندار ، بازوبندی ، گردنبندی ، خشتی ، سلسلهای شاه عباسی و چهره بافی اشاره کرد.
و- طرح فرش ایران مشهور به نام نقش
طرح افشان
برگها، گلها، پرندگان و حیوانات به عنوان نقشمایه فرش بر کف آن افشانده می شود گل و برگ نگارههای اصلی این نقش هستند و اگرچه این نقشمایهها به صورت جدا از هم در زمینه فرش پراکندهاند اما هم گونی و هماهنگی رنگها آنها را همچون اجزا یک مجموعه زیبا جلوه گر میسازد.
نقشهای مهم طرح افشان عبارتند از:
افشان حنایی
افشان بندی با گلهای دارای ارتباط
افشان شکسته با خطوط شکسته
افشان شاخ پیچ که گویی گلها با شاخههایی به هم پیوستهاند.
افشان دسته گل که کومهها و دسته گلها نگارههای اصلی آن هستند.
افشان حیواندار که در آن از نقشمایه حیوانات استفاده شده است.
افشان ترنجدار که ترنج با طرح و رنگ متناسب در وسط زمینه پرگل و گیاه نقش بسته است.
طرح لچک و ترنج
طرحی است بسیار عمومی و معروف و زیبا در فرش ایران که از مکتب شاه عباسی به یادگار مانده است و در آن از لچک و ترنج به عنوان نقشمایه استفاده میشود این طرح از تذهیبهای که کاتبان هنرمند در پشت جلد قرآنها و سایر کتب نگاشتهاند اقتباس شده است.
لچک و ترنج ساده: این طرح فقط لچک و ترنج دارد.
ترنجدار: این طرح فقط دارای ترنج بوده و لچک ندارد
لچکی: این طرح دارای لچک و بدون ترنج است
ترنجی طرهدار: این طرح طره اطراف زمینه را پوشانده است.
طرحهای طرهدار
این نوع طرحها در نواحی نایین و کاشان مورد استفاده بافندگان قرار میگیرند در فرش امتداد لچکها به طرف یکدیگر و در کنار حاشیه فرش قرار دارد. چنانچه لچکهای چهارگانه فرش با نقش و نقشمایه و رنگآمیزیهای لچک هم آهنگ و موزون با آن ادامه یابد طره به وجود میآید.
طرح سراسری
تکرار قطعه کوچکی از طرح در سراسر قسمت طولی یا عرض فرش را طرح سراسر میگویند.
طرح بندی
از انجا که قطعات تکراری طرح در سراسر فرش ضمن تکرار بهم میپیوندند این گونه طرحها را بندی مینامند.
انواع طرحهای بندی عبارتند از:
بندی قاب قابی
بندی آدمکی
بندی درختی
بندی ترنجدار
بندی کتیبهای
بندی بازوبندی
بندی شاخ گوزنی
بندی دسته گل
طرح سجادهای جانمازی و محرابی
این طرح بیشتر به قالیچههای مخصوص نماز اختصاص دارد که در متن ان نقش محراب مسجد دید میشود در این طرح تزییناتی از قبیل ستون ، قندیل ، سرستون ، کتیبهها و نوشته ها به چشم میخورد.
طرحهای محرابی فقط برای جانمازی بافته نمیشود بلکه میتوانند استفادههای دیگر نیز داشته باشند.
طرحهای محرابی دارای انواع گوناگونی هستند که عبارتند از:
محرابی درختی : در برخی طرحهای محرابی در زیر طابق محراب شکل درخت زندگی یافته میشود که از نقشهای بسیار زیبا و متداول در فرش ایران و نیز منطقه آسیای صغیر است.
محرابی دورنما: این طرح همان محرابی درختی است
محرابی ستوندار: در این طرح در قسمت زمینه و در دو گوشه آن دو ستون محرابهارا نگه میدارند که روی این ستونها نیز تزیین شده است.
محرابی قندیلی: طرح نقش قندیلی در سجادهها و قالیچههای محرابی برای تزیین به کار میرود که ارتباط نمادی با کل ساختمان مسجد دارد.
محرابی گلدانی این طرح نیز همانند محرابی درختی دارای گل و بوته است و در آن به جای درخت از گلدان استفاده شده که در وسط و پایین طرح زمینه قرار دارد.
شطرنجی کردن چله
کاغذ شطرنجی عبارتست از صفحه جدول بندی شدهای که هر متر مربع آن به ده خانه طولی و ده خانه عرضی تقسیم شده و هر مربع کوچک علامت یک گره است هر چه رجشمار قالی بالاتر شد خانههای شطرنجی کوچکتر در نظر گرفته شده و به نسبت نیز بافت ریزتری خواهیم داشت.
هر گره روی بافت برابر با یک خانه از کاغذ شطرنجی میباشد و ذکر این نکته حائز اهمیت است که به وسیله نقشه و کاغذ شطرنجی میتوان کیفیت بافت را کنترل کرد و ایردهای آن را به حداقل رساند و یا به طور کل آنها را رفع کرد.
از راههای کنترل نقشه خوانی و پیاده کردن آن روی بافت این است که بعد از چله کشی و آماده شدن چله برای بافت هر ده جفت نخ چله یا ده گره را بر روی دار علامتگذاری میکنند که میتوان آن را رنگ کرده و یا با یک گره نخ مشخص نمود این علامت باید درست همانند نقشه عمل شود در کاغذ شطرنجی هر ده خانه با یک خطر پررنگتر مشخص شده است. هنگام علامتگذاری روی چله باید این کار تیز همانند نقشه عمل شده و هر کجا که در نقشه خط پررنگ داریم آن نخ چله را رنگ کنیم.
این عمل به بافنده کمک میکند که کنترل بیشتری روی بافت داشته باشد و همچنین این عمل سرعت نقشهخوانی را بالا میبرد برای مثال هر گاه سی گره یا سی و پنج گره ساده بافت داشته باشیم برای شمارش آن از روی نقشه احتیاج به شمارش به صورت گره گره نداریم و میتوانیم ده گره ده گره آن را بشماریم.
پیاده کردن طرح روی کاغذ شطرنجی
ابتدا طرح روی کاغذ سفید (غیر شطرنجی) طراحی میشود و سپس با استفاده از میز نور آن را روی کاغذ شطرنجی پیاده کرده و در پایان آن را نقطه میکنند. طرح مورد نظر از همان آغاز کار بر روی کاغذ شطرنجی اجرا و طراحی میشود.
طراحی به دو روش مذکور تقریبا به یک صورت و شیوه انجام میشود اما هر کدام از روشهای یاد شده برای خود طرفدارانی دارند بعضی از افراد این عقیده را دارند که باید طرح حتما روی کاغذ شطرنجی طراحی شود و هنر آموزان نیز باید با این روش آموزش داد شوند این گروه میگویند هنر آزمون با طراحی روی کاغذ شطرنجی اندازهها و ابعاد بهتر و با دقت بیشتری رعایت میکنند.
بدین ترتیب هنرمندان طراحی میتوانند با توجه به خانههای شطرنجی ابعاد و تناسبها را در نظر گرفته و اجرا نماید به طوری که بتوان آن طرح را به زیبایی و جذابیت به صورت نقطه چین درآورد.
عدهای نیز به شیوه طراحی روی کاغذ معمولی را توصیه کرده و معتقدند ک طراح و هنر آموز باید در راه آموزش و اکتساب این فن آنقدر قدرت و مهارت کسب کند تا ابعاد و اندازهها را بدون استفاده از کاغذ شطرنجی رعایت کند البته لازم به تذکر است که این روش یعنی کار بر روی کاغذ معمولی آسانتر است و طراح میتوان به تصحیح طرح خود بپردازد در این روش بعد از طراحی و تصحیح نهایی با استفاده از میز نور طرح روی کاغذ شطرنجی کپی شده و برای نقطه چین کردن آماده شود.
نقطه چین کردن طرح
این عمل نیز همچون طراحی به افرادی متخصص و آگاه به طراحی و سبکهای طراحی سنتی ایران نیاز دارد. هنرمندان نقطه زن باید به انواع گل، برگ، بوته، شاخه آشنا باشد و بهترین حالت نقطه را برای آنها مورد استفاده قرار دهد که این عمل با کسب تجربیات و ممارستهای فراوان حاصل میشود در این مرحله معمولا خود طراح اقدام به این کار میکند ولی در ابعاد وسیعتر و طراحی نقشه این مسئولیت بین افراد یک گروه تقسیم میگردد.
بخش دیگری از عملیات تکمیلی نقشه رنگ آمیزی آن می باشد که این قسمت نیز ممکن است توسط خود طراح و یا فرد یا افرادی از گروه انجام گیرد دو مرحله نقطه چین کردن و رنگآمیزی نقشه میتواند به دو صورت زیر تقدم و تاخر داشته باشد.
طرح ابتدا توسط فردی که متخصص نقطه زدن است نقطه چین شده و سپس دورگیری آن توسط رنگهای مختلف مورد نظر انجا میگیرد و آنگاه توسط خود بافند و یا فرد دیگری زمینهها و سایههای آنها رنگ میشود. روش دوم بدین صورت است که فرد نقشهکش محدوده اجزا و زمینه را رنگ میکند و سپس آنها را با نقطهچین کردن محصور میکند.
مزیت این روش نسبت به روش اول این است که کار، تمیزتر و مشخصتر دیده میشود زیرا در روش اول رنگ زمینه ممکن است روی رنگ دورگیری را بگیرد ولی در روش دوم دورگیری را با رنگهای پوششی (گواش) انجام میدهند که کاملا آن نقطه را رنگ میکند.
پس از اتمام نقطه چین کردن و رنگ شدن نقشه فرش آماده استفاده میشود نقشه را به بلوکهای مستطیلی مساوی تقسیم کرده و برش میدهند و هر برش را به طور مجزا روی تخته نازکی (فیبر) میچسبانند و این تخته روی چلهها نصب شده و توسط هنرمند بافنده مورد استفاده قرار میگیرد تهیه این تخته باعث میشود تا جزء کوچکی از نقشه روبروی بافنده قرار داشته باشد و فضای روبرو او بیهوده با همه نقش پرنگردد.